Wacław Nowicki

Uchwałą Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego z 17 grudnia 2013 r. rok 2014 ustanowiony został Rokiem Gryfa. Koordynatorem obchodów Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, a współorganizatorem – Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Podczas szeregu uroczystości i imprez tematycznie związanych z historią i kulturą Pomorza Zachodniego, możemy poznać pierwszych słowiańskich władców tej krainy, od znaku gryfa zwanych Gryfitami, którzy władali do 1637 r. samodzielnym księstwem słowiańsko-kaszubsko-pomorskim.

Według różnych hipotez protoplastami dynastii mogli być:
1/ władający Kołobrzegiem Świętobór, ojciec Warcisława I, potomek związanego z Piastami Siemomysła,
2/ Świętopełk, jeden z trzech synów Mieszka I,
3/ nieznany z imienia książę kołobrzeski oblegany przez Bolesława Krzywoustego,
4/ Gniewomir z Czarnkowa nad Notecią, 5/ Świętopełk z Nakła.

Pewnym założycielem dynastii jest książę Warcisław I, który urodził się albo w Kołobrzegu, albo w Uznamiu, jako władca Pomorza rezydował w Kamieniu Pomorskim, a zginął i został pochowany w kościele św. Jana w Słupie (Stolp) prawdopodobnie w 1135 r. W poszukiwaniu źródeł nazw Kaszuby i Pomorze jedynie ta druga jest w pełni wyjaśniona, a jej znaczenie nie budzi wątpliwości. Wszystkie źródła podają, że dotyczy ona ziem leżących aż po morze. Jej odpowiednikiem w języku kaszubskim jeszcze dziś jest określenie „pò mòrzé” (czytaj: p^ue m^uerze). Stąd Polanie mieszkańców Pomorza nazwali Pomorzanami (w jęz. staropolskim Pomorcami). Nazwa Kaszubi i Kaszuby jest nazwą wewnętrzną, jej źródłosłów jest do tej pory niewyjaśniony. Według etymologii ludowej pochodzi od słów „kasaj szuby” (podwiązuj/przepasaj szaty).

 

 

 

 

 

 

Ryc. 1. Od lewej oficjalne herby: województwa pomorskiego z 2002 r. , województwa zachodniopomorskiego z 2000 r. oraz godło Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego

OPIS I SYMBOLIKA GRYFA

Pierwszy zachowany wizerunek gryfa pomorskiego, czy – jak kto woli – kaszubskiego, utrwalony został na pieczęci książęcej odciśniętej pod dokumentem z 1214 r.Gryf był w średniowieczu powszechnie stosowany jako godło rycerzy, księstw i miast,przede wszystkim na obecnym Pomorzu, poczynając od Meklemburgii w Niemczech,po obecne tereny województw pomorskiego i zachodniopomorskiego.Gryf – to twór fantastyczny, o rodowodzie orientalnym. Mógł wziąć się z Indii, Mezopotamii, Egiptu albo Scytii, leżącej na północ od Morza Czarnego. To w jednej postaci uskrzydlony lew i drapieżny ptak, najczęściej orzeł. Ma głowę, szpony i skrzydła orła, tułów, łapy i ogon – lwa, oczy ogniste. Uszy może mieć końskie lub ośle, grzywę konia morskiego wokół szyi, zamiast grzywy – grzebień z rybich płetw. Plecy ma gładkie lub opierzone, podbrzusze – przeważnie cętkowane (niczym u tygrysa) albo plamiste (jak u pantery). Jeśli ma pióra – to często nasrożone. wtedy przednią nogę unosi ostrzegawczo. W religiach starożytnych gryf był symbolem mocy i zręczności, niekiedy podstępu i fałszu. Był największym z ptaków, miał siłę, czujność i wściekłość lwa, bystry wzrok orła. Żył w złotych gniazdach, z których wzlatywał o wschodzie słońca i zagarniając promienie słoneczne leciał naprzeciw światłu. Są przedstawienia, na których gryfy z cętkowaną skórą napadają na daniele – to starodawna alegoria zwycięstwa dnia nad nocą.

Na pieczęciach książęcych Gryf był umieszczany na tarczy konnych rycerzy, ale też i na proporcach. Tutaj również możemy poznać rozwój tytulatury książęcej związanej z podziałami dynastycznymi księstwa na poszczególne składowe. Należy nadmienić, że w historii Pomorza Gryfici zarządzali oni całością samodzielnie lub wspólnie jedynie w czterech okresach: 1/ 1122 (być może 1124) – 1220/1221 (Warcisław I, Bogusław I i Kazimierz I, Bogusław II i Kazimierz II), 2/ 1264 – 1295 (Barnim I, Bogusław IV) 3/ 1478 – 1531 ( Bogusław X, Jerzy I i Barnim IX), 4/1625 – 1637 (Bogusław XIV).

 

 

 

Ryc. 2. Pieczęcie książęce: Bogusława IV i Bogusława X

 

HERALDYKA WIELKICH HERBÓW

Wg sztuki heraldycznej herb jest wyróżniającą się odznaką  odrębności nadawaną przez panującego władcę osobom, rodom, miastom i ziemiom, lub też przyjmowaną przez państwa. Został zapoczątkowany jako znak rozpoznawczy co znakomitszych rycerzy walczących z Saracenami podczas wypraw krzyżowych. Z upływem czasu rozwijał się wg ustalonych zasad, na straży których stali heroldowie. Dla co ważniejszych osób,dla podkreślenia ich majestatu, mógł przyjmować postać wielkiego herbu, gdzie tarcza (lub tarcze) herbowa ze znakiem rodu była jedynie jego częścią centralną. Władcy przekazywali swój znak zakładanym miastom oraz zarządzanym  przez siebie ziemiom; w ten sposób powstawały odmiany herbów i wielkich herbów – miejskie i państwowe. Poszczególne elementy wielkiego herbu zostały pokazane na rys. 3. Zwracam tez uwagę, że heraldycy inaczej widzą strony tarczy herbowej, opisując je nie wg postrzegania przez widza, lecz od strony tarczy (aby nie mylić stron lewej z prawą dalsze opisy ująłem opisy w potocznym rozumieniu).

 

 

 

 

 

 

 

 

Ryc. 3. Elementy wielkiego herbu na przykładzie odmiany hrabiowskiej.

Wielki herb państwa Gryfitów.

Powstał na początku XVI w., po przejęciu władztwa nad wszystkimi ziemiami księstwa zachodniopomorskiego przez księcia Bogusława X, zwanego Wielkim. Tarcza herbowa liczy w sumie 9 pól, u dołu posiada 10 „pole krwawe”, nie wypełnione znakiem. Na siedmiu polach występuje gryf kaszubski/pomorski w różnych odmianach, jako znak dynastii. Różni się nieco od pokazanego na rys. 3 wzorca: jako trzymacze występują dzicy mężowie, nie posiada u dołu ani dewizy, ani udostojnienia (orderów).

 

 

 

 

 

 

Ryc. 4. Wielki Herb Gryfitów z XVI w. wg. G. A. Clossa

 

 

 

 

 

Ryc. 5. Uproszczony rysunek tarczy herbowej państwa Gryfitów z XVI w.

 

 

 

 

 

Ryc. 6. Herb Pomorza na wielkiej pieczęci państwowej oraz na pieczęci Bogusława XIV.

 

Nie ma problemu z nazwaniem ziem wchodzących w skład państwa Gryfitów, to znajdziemy w każdym opisie. Gorzej natomiast wygląda sprawa przypisania poszczególnych terytoriów do reprezentujących je herbów. Dokonując takiej próby należy pamiętać, że herb odzwierciedla stan państwa księcia Bogusława X na przełomie XV i XVI w., a także to, że raz przyjęty tytuł pozostaje w tytulaturze do kresu panującej dynastii, a nawet przechodzi na ich spadkobierców. Opis poszczególnych herbów rozpocznę od prawego górnego rogu (wg heraldyków – lewego):

 

	Księstwo Pomorskie, stolica: Sławno/Słupsk, później Szczecin. W srebrnym polu czerwony gryf bez korony, zwrócony w lewo (na tkaninach i w ornamentyce gryf występuje także z koroną, która jest tylko ozdobą). Początkowo odniesieniem terytorialnym było księstwo sławieńsko/słupskie leżące na wschód od rzeki Unieść, należące do Pomorza Gdańskiego, którego władcy nosili tytuł książąt Pomorza. Związki dynastyczne pomiędzy Pomorzem Gdańskim i Zachodnim sięgają czasów księcia sławieńskiego Racibora. Pierwsza pieczęć z tytułem „Dudissa Pomeranie” należała do Mirosławy, córki Mściwoja I, a żony Bogusława II, późniejszej regentki w jego księstwie. Po epizodzie brandenbursko-krzyżackim władztwo nad Ziemią Sławieńsko-Słupską przywrócili Warcisław IV i Bogusław V. W okresie późniejszym nazwa przyjęta dla całego Pomorza Zachodniego. Obecnie herb ten jest godłem województwa zachodniopomorskiego.
	Księstwo Szczecińskie, stolica Uznam/Szczecin W błękitnym polu czerwony gryf, zwrócony w prawo, od 1521 r. występuje w złotej koronie, ze złotymi szponami i pazurami, zwrócony w lewo. Po podziałach dynastycznych księstwa kaszubskiego tytuł księcia Kaszubów i Kaszub przechodzi na Gryfitów panujących w Szczecinie. Ze względu na niepoprawność heraldyczną został w 1521 r. zmieniony niebieski kolor tła na złoty, ale zmiana nie została wprowadzona w życie. Od 1966 r. herbem Szczecina jest koronowana głowa gryfa, zwrócona w lewo,  w kolorze czerwonym na niebieskim polu tarczy. Korona i dziób są koloru złotego, krawędź tarczy jest obramowana kolorem złotym.
	Władztwo Uznam, historyczna stolica Usedom (Uznam) W czerwonym polu srebrny gryf z ogonem ryby (rybogryf), zwrócony w lewo. Wyspa Uznam należała do państwa Gryfitów już w czasach Warcisława I, a w Uznamiu rezydowali pierwsi Gryfici. Odrębną sprawą jest wprowadzenie do herbu rybogryfa, który był znakiem rodowym Święcy i jego potomków, władających z woli Brandeburgii w XIV w. Ziemią Sławieńską i częściowo Słupską. Pogląd, jakoby dali początek rodowi Puttkamerów, którzy również pieczętowali się rybogryfem, prof. Labuda uważa za legendę (protoplasta rodu, podkomorzy Piotr, wymieniany jest w dokumentach z 1317 i 1320 r. jako rycerz wasalny Święców).
	Księstwo Rugijskie Pierwszy herb nie posiadający znaku gryfa, lecz zwróconego w lewo czarnego półlwa w górnej części dwudzielnej tarczy; „w dolnym błękitnymczerwona krokiew łamana pięciokrotnie” (cytat z opisu heraldycznego). Księstwo Rugijskie (wasalne Danii) obejmowało w XIII w. wyspę Rugię oraz część Pomorza Przedniego. Od 1325 r. rządy w księstwie wołogosko-rugijskim, a później rugijsko-bardzkim sprawowali Gryfici (następcą księcia rugijskiegoWisława III został Warcisław IV, książę wołogosko-słupski). Pod koniec XV w. Rugia włączona została w skład księstwa wołogoskiego, a w 1478 r. znalazła się w zjednoczonym księstwie Bogusława X zwanego Wielkim. Nawet kronikarze niemieccy przyznają, że pierwotni wyspy mieszkańcy byli Słowianami i jeszcze w XVI w. posługiwali się językiem „wendyjskim”
	Księstwo Wendyjskie, stolica Słupsk W srebrnym polu gryf w skośne zielono-czerwone pasy, zwrócony w prawo. Nazwa księstwa powstała w I – II w. n.e. w cesarstwie rzymskim jako określenie Słowian zachodnich – Weneda/Veneta. Terytorialnie przypisana w średniowieczu do księstwa sławieńsko-słupskiego. Okresowo w skład księstwa słupskiego wchodziła Ziemia Bytowska oraz Ziemia Lęborska, po raz pierwszy po zwycięstwie grunwaldzkim oddana przez Władysława II Jagiełłę księciu stargardzkiemu Bogusławowi VIII, (1410-1418), w 1488 r. przez Kazimierza IV Jagiellończyka w lenno księciu wołogoskiemu Erykowi II, a w 1493 – jako zastaw posagu – Bogusławowi X. Należy nadmienić, że tutaj najdłużej zachował się w życiu codziennym język kaszubski, a wśród piśmiennych mieszkańców był znany język staropolski nazwany słowińskim (czytaj słowiańskim).   Ziemia Wołogoska, stolica Wolgast (Wołogoszcz) W górnej połowie tarczy, w czerwonym polu, pół srebrnego gryfa, w dolnej połowie błękitno-złota szachownica. Księstwo wołogoskie powstało w 1296 r. w wyniku podziału księstwa kaszubskiego pierwszych Gryfitów. Pierwszym jego władcą był książę Bogusław IV. W 1474 r. przyłączono do niego Księstwo Rugijskie, a 4 lata później władztwo nad Ziemią Wołogoską przejął Bogusław X. Pierwotnym herbem panującej w Wołogoszczy linii Gryfitów była odmiana gryfa kaszubskiego przypisana w wielkim herbie Pomorza Ziemi Bardzkiej, pokazany z lewej herb należał wcześniej do władców Ziemi Pełczyckiej.
	Hrabstwo Guczkowskie, stolica Gützkow (Choćków) Godłem hrabstwa są dwie skrzyżowane sękate pałki koloru czerwonego i cztery czerwone róże po bokach. Gród słowiański Choćków opanowany został przez księcia Warcisława I już na początku XII w., za czasów pierwszych Gryfitów był siedzibą kasztelani. Aż do ostatniego słowiańskiego władcy Bogusława XIV Gryfici nosili tytuł hrabiów choćkowskich.Ziemia Bardzka, stolica Barth (Bardo), Stralsund (Strzałowo)       W złotym polu czarny gryf zwrócony w prawo, z trzema srebrnymi piórami na skrzydłach. Początkowo Ziemia Bardzka należała do zależnego od Dani Księstwa Rugijskiego. Od 1325 r. panowali tutaj Gryfici, a pierwszym księciem wołogosko-słupsko-rugijskim został Warcisław IV, pochowany w Strzałowie w 1326 r. Na uwagę zasługuje odmiana gryfa kaszubskiego przypisanego w wielkim herbie do Ziemi Bardzkiej. Wcześniej, po podziale księstwa kaszubskiego był on znakiem książąt z linii wołogoskiej.

Niewypełnione, dziesiąte pole na samym dole wielkiego herbu nazywane jest polem krwawym i ma barwę czerwoną. Oznacza ono posiadanie prawa najwyższego sądownictwa przekazanego przez cesarza niemieckiego. Po powstaniu wielkiego herbu Gryfitów było wiele prób powiązania poszczególnych członów tytulatury (i herbów) do konkretnych dzielnic Pomorza. Efekty tych prób komentuje prof. Gerard Labuda w sposób następujący: „Nie zdołano jednak osiągnąć w tej sprawie zadowalających lokalizacji; uległy one zmianie w czasie i w przestrzeni. Tyle tylko warto utrwalić w pamięci, iż w średniowieczu nazwę Kaszub umieszczano na tzw. Środkowym Pomorzu, natomiast nazwa Słowian-Wendów przeniosła się w czasach nowożytnych na wschód od Koszalina w okolice Sławna i Słupska, gdzie dopiero w XIX wiekunadano jej brzmienie: Słowińcy”. Poniżej jedna ze współczesnych prób takiego powiązania:

 

Ryc. 7. Dzielnice państwa Gryfitów wg Szczecineckiego Portalu Historycznego im. Karla Tuempla.

Najważniejsze niedostatki takiego przypisania terytoriów dotyczą m.in. nieuwzględnienia ziem pozostających we władaniu biskupów kamieńskich, naniesieniem Księstwa Kaszubskiego, którego nazwa w XII w. oznaczała całe państwo Gryfitów, a w XVI w. istniała już tylko w tytulaturze, a także lokalizacji Księstwa Pomorskiego, którego nazwa wiąże się z historycznym Pomorzem Gdańskim, w tytulaturze Gryfitów pojawiła się pierwotnie w odniesieniu do terenów księstwa sławieńsko-słupskiego, a później dotyczyła całego Pomorza Zachodniego. Próba umiejscowienia Koszalina i Bobolic na przełomie XV i XVI w. w obszarze Księstwa Kaszubskiego jest anachronizmem. Osada Cossalitz, wymieniona w nadaniu księcia Bogusława II dla norbertanów w 1214 r., należała do kasztelani kołobrzeskiej Księstwa Kaszubskiego. Z woli księcia szczecińskiego Barnima I w 1248 r. Ziemia Kołobrzeska została przekazana we władanie biskupom kamieńskim. Taki stan rzeczy utrzymał się aż do sekularyzacji dóbr kościoła katolickiego, co miało miejsce w połowie XVI w. Biskupi w swej domenie sprawowali pełnię władzy, m. in. posiadali prawo lokacji miast. Stąd lokowany na ziemi kaszubskiej 23 maja 1266 r. Koszalin otrzymał od biskupa Hermana von Gleichen jego herb, a nie gryfa kaszubskiego/pomorskiego. Bobolice otrzymały prawa miejskie 17 kwietnia 1340 r. wraz z wizerunkiem św. Jana z barankiem na lewym ręku w godle (św. Jan Chrzciciel był patronem biskupstwa kamieńskiego).

Dalsze losy herbu Gryfitów i tytulatury książęcej.

Po bezpotomnej śmierci Bogusława XIV (1637) oraz w wyniku ustaleń pokoju westfalskiego (1648) państwo Gryfitów przestało istnieć, a ziemie zagarnięte zostały przez Szwecję i Brandenburgię. Dynastia Hohenzollernów (elektorzy brandenburscy, później królowie Prus i cesarze niemieccy) faktycznie przejęła władzę nad Pomorzem w 1654 r., razem z całą tytulaturą Gryfitów. Inaczej mówiąc – do swoich wcześniejszych tytułów dodali również te dotychczas używane przez Bogusława XIV (patrz rys. 6). Na mapie Pomorza z 1656 r. umieszczony został dotychczasowy, nieco zmodyfikowany wielki herb, jednak później nastąpiła bardzo istotna zmiana – w centralnej części zamiast dziesięciu pól umieszczono jedno z gryfem pomorskim, ten sam gryf powtórzony został na proporcu trzymacza w zbroi rycerskiej, a na proporcu dzikiego męża umieszczono czarnego orła z herbu Cesarstwa Niemieckiego. Dawne tytuły Gryfitów, w tym „książę Kaszub”, została zachowana przez panujących Hohenzollernów aż do czasów I wojny światowej. Warto nadmienić, że panujący w Dani monarchowie, od XIII w., kiedy to przejściowo podporządkowali sobie księstwo kaszubskie, aż do tej pory używają m.in. tytułu „książę Kaszub”.

 

Ryc. 8. Wielki herb Pomorza z 1656 (po lewej) i z XIX w. (wg G. A. Clossa)

Za czasów przynależności Koszalina do Królestwa Prus powstała namiastka wielkiego herbu miejskiego, łącząca w sobie dwa znaki: głowę św. Jana z drugiego z kolei herbu w polu górnym oraz tzw. wendę – „Z” z dwoma kółkami po bokach – w większym i ważniejszym  polu dolnym. Było to wydarzenie jednorazowe, bo już zmodyfikowany w XIX w. wg heraldyka prof. Huppa herb Koszalina przedstawia głowę św. Jana z profilu ułożoną na kielichu. Należy podkreślić, że obecny herb miasta, opracowany przez hr. Przypkowskiego, jest odwzorowany na pieczęci księcia Bogusława II. Niestety, została w nim dokonana nieuzasadniona historycznie zmiana – gryf kaszubski zastąpiony został orłem, godłem Polski.

 

Rys. 9. Herb Koszalina z 1756 r. wg Mariana Czernera 

Opracował: Wacław Nowicki

 

Bibliografia:

1. Czerner Marian: Herby miast województwa koszalińskiego.
2. KTSK, Koszalin 1989.
3. Labuda Gerard: Historia Kaszubów w dziejach Pomorza.
   
4. Tom I. Czasy średniowieczne. Instytut Kaszubski, Gdańsk 2006.
5. Rymar Edward: Rodowód Książąt Pomorskich. Książnica Pomorska, Szczecin 2005.
6. Szczecinecki Portal Historyczny im. Karla Tuempla.
7. Dlaczego w herbie Szczecinka jest Gryf?http://www.szczecinek.org/herb_miasta.html